جهت کنترل کیفیت مقاومت فشاری بتن مخلوط شده قبل از ریختن در قطعه اصلی بایستی موارد ذیل را در نظر گرفت.
1- ضوابط نمونه‌برداری و آزمایش
- نمونه‌گیری باید بصورت تصادفی (عدم نمونه‌گیری عمدی از بتن سفت‌تر یا شل‌تر یا دارای وضعیت خاص در زمان خاص) باشد تا مبانی آماری پذیرش بتن مخدوش نگردد و قضاوت صحیح میسر باشد.
- برداشتن نمونه از آخرین محل قبل از ریختن در قطعه برداشت شود.
- به هیچ وجه بتن‌هایی که در قالب قطعه ریخته شده‌اند مجدداً برداشت نشوند.
- هر نوبت نمونه‌گیری شامل حداقل دو آزمونه برای سن مقاومت مشخصه (28 روز) می‌باشد که در صورت نیاز به تعیین مقاومت بتن در سن دیگر می‌توان تعداد آزمونه را افزایش داد.
- با توجه به نکات مندرج در تفسیر جدید آیین نامه بتن ایران بهتر است یک آزمونه اضافی برای قضاوت در زمانی که اختلاف زیادی بتن دو آزمونه وجود دارد تهیه شود. این آزمونه همان آزمونه شاهد که اخذ آن در کارگاه ها رایج است نمی‌باشد.
- تهیه آزمونه‌های شاهد در آیین نامه خاصی پیش‌بینی نشده است اما رویه رایج در ایران است و تهیه و آزمایش آن مانعی ندارد.
- در هر روز برای هر نوع بتن حداقل یک نوبت نمونه‌برداری لازم است.
- حداقل 6 نوبت نمونه‌برداری از یک سازه برای یک رده بتن الزامی است (درACI پنج نوبت).
- در ACI برای سازه های معمول ساختمانی اخذ یک نوبت نمونه به ازاء هر 110 مترمکعب بتن یا هر 460 مترمربع سطح دال و دیوار ضروری است اما برای بسیاری از سازه‌های خاص (بجز بتن حجیم و سد) به ازاء هر 75 مترمکعب یک نوبت نمونه‌برداری لازم است. در قالب لغزنده حداقل یک نوبت نمونه‌برداری در هر 8 ساعت کار روزانه ضروری است.
- در آبا در صورتی که حجم هر نوبت اختلاط بیشتر از یک متر مکعب باشد برای دال و دیوار از هر 30 متر مکعب بتن یا هر 150 متر مربع سطح یک نوبت نمونه‌برداری ضروری است. هم چنین در آبا برای تیر و کلاف (در صورت ریختن قطعات بصورت جدا از هم) به ازاء هر 100 متر طول و برای ستون ها به ازاء هر 50 متر طول یک نوبت نمونه‌برداری پیش‌بینی شده است . در تفسیر جدید برای قطعاتی مانند شالوده هایی با حجم زیاد، یک نمونه‌برداری از هر 60 متر مکعب بتن توصیه شده است (به ویژه هر نوبت اختلاط بیش از 2 مترم مکعب).
- در آبا گفته شده است که اگر حجم هر نوبت اختلاط کمتر از یک متر مکعب بتن باشد می‌توان مقادیر فوق را به همان نسبت کاهش داد یعنی تعداد دفعات نمونه‌برداری بیشتر می‌شود. مسلماً اگر به تشخیص دستگاه نظارت، کنترل کیفی مطلوبی در ساخت بتن دیده نشود و یکنواختی خوبی حاصل نگردد، می‌توان از این اختیار استفاده نمود.
- طبق روال پیش بینی شده در تفسیر جدید آبا می توان گفت اگر حجم هر نوبت اختلاط بیش از 3 متر مکعب باشد (مانند تراک میکسر) می‌توان مقادیر فوق را سه برابر نمود (از هر 90 متر مکعب بتن دال و دیوار و 450 متر مربع سطح ، 300 متر تیر و کلاف و 150 متر ستون).
- طبق تفسیر جدید آبا توصیه شده است نوبت‌های نمونه‌برداری در سازه بین طبقات مختلف و اعضاء مختلف توزیع گردد.
- در محاسبه سطح دال و دیوار فقط یک وجه آن در نظر گرفته می‌شود.
- طبق آبا اگر حجم بتن در یک کارگاه از 30 متر مکعب کمتر باشد دستگاه نظارت به تشخیص خود در صورت رضایت می‌تواند برای بخش بدون کیفیت بتن (با توجه به سابقه مصرف بتن آماده یا طرح مخلوط خاص در سایر پروژه‌ها) از نمونه‌برداری و آزمایش مقاومت صرفنظر کند. مسلماً ناظر باید شواهد و قرائنی را دال به رضایت بخش بودن بتن دردست داشته باشد و به هرحال مسئولیت عدم نمونه‌برداری به عهده ناظر خواهد بود (در ACI برابر 38 متر مکعب).
- نتیجه هر نوبت نمونه‌برداری میانگین نتیجه دو آزمونه در یک سن (مانند سن 28 روزه) می‌باشد.
- آزمونه‌های استاندارد استوانه‌هایی به قطر 150 میلی‌متر و ارتفاع 300 میلی‌متر است. در تفسیر آبا در صورتی که نمونه مکعبی تهیه شود، این نمونه می‌تواند به استوانه استاندارد تبدیل شود. هم چنین در آبا مکعب 150 میلی‌متری و 200 میلی‌متری یکسان فرض شده است و در صورت تهیه استوانه به قطر 100 میلی‌متر و ارتفاع 200 میلی‌متر ضریب تبدیل آن به استوانه استاندارد98/0خواهد بود.
- در برخی آیین نامه ها و مشخصات ممکن است نحوه تبدیل مقاومت مکعبی به استوانه ای متفاوت می‌باشد که در آبا معتبر تلقی نمی‌شود.
- طبق تفسیر جدید آبا اگر اختلاف مقاومت دو آزمونه بیشتراز 5 درصد میانگین آن دو باشد نتیجه آزمونه سوم قاضی خواهد بود در این صورت نتیجه پرت حذف می‌شود و دو نتیجه دیگر میانگین‌گیری می‌شوند.
- طبق تفسیر جدید آبا اگر مشخص شود ایرادی در مراحل نمونه‌گیری تا آزمایش وجود دارد، نتیجه آزمونه مربوطه قابل استناد و میانگین گیری نمی‌باشد.
- اگر خطاهای عده‌ای در تهیه نمونه قالب‌گیری و تراکم، نگهداری و محافظت، مراقبت، حمل، عمل‌آوری و یا در انجام آزمایش تعیین مقاومت بتن وجود داشته باشد، نتیجه آن نوبت نمونه‌برداری در مرحله پذیرش نادیده گرفته می‌شود و از لیست نتایج حذف می‌گردد. در غیر اینصورت از نتیجه هیچیک از آزمونه ها نمی‌توان صرف نظر کرد.
- عدم یکنواختی بتن تازه، عدم تراکم صحیح و کامل، نگهداری بتن در محیطی با دمای کمتر یا بیشتر از محدوده استاندارد به ویژه در روز اول، فراهم ننمودن پوشش مانع تبخیر آب، قراردادن نمونه درزیر آفتاب یا در برابر باد، وجود شوک‌های حرارتی و رطوبتی، اعمال ضربه در خروج از نمونه از قالب و در حمل و نقل به ویژه در روز اول، عمل‌آوری غیر استاندارد از نظر رطوبتی و دما، انجام آزمایش فشاری برروی آزمونه‌های ناصاف و غیرگونیا یا لب پریده و بدون بکارگیری پوشش مناسب در سطح نمونه استوانه ای ، طبق تفسیر جدید آبا دلیلی قابل قبول برای صرف نظر نمودن از نتایج نمونه‌برداری خواهد بود. بدیهی است در غیراین صورت از نتیجه نمونه‌ها نمی توان صرف نظر کرد.
• ضوابط پذیرش بتن نمونه‌های آزمایشی (عمل‌آمده در آزمایشگاه)
- نتایج نمونه ها باید طبق تاریخ و ساعت اخذ آن ها فهرست گردد.
- وقتی بتن منطبق بر رده و قابل قبول تلقی می‌شود که هر دو شرایط زیر برقرار باشد.
طبق ACI (برای هر سه نمونه متوالی) :
و
در غیراین صورت بتن کم مقاومت تلقی می‌شود و مشمول بررسی بتن کم مقاومت خواهد بود که شکل و محتوای آن با آبا تقریباً یکسان است.
- در آبا وقتی بتن منطبق بر رده و قابل قبول تلقی می‌شود که یکی از دو شرایط زیر برآورد شود;
الف - نتیجه مقاومت هیچ یک از سه نمونه متوالی کمتر از مقاومت مشخصه نباشد
(مقاومت همه آن ها مساوی یا بیشتراز مقاومت مشخصه باشد).
ب ـ شرایط دو گانه زیر برآورده شود:
- بتن غیر قابل قبول خواهد بود اگر یکی از دو شرایط زیر برقرار باشد:
و
- اگر بتن منطبق بررده نباشد اما طبق شرایط فوق نیز غیر قابل قبول تلقی نگردد می‌توان به تشخیص طراح، بدون بررسی بیشتر، آن را از نظر سازه‌ای قابل قبول تلقی نمود. مسلماً طراح به درجه اهمیت مقاومت فشاری بتن در منطقه مورد نظر و نحوه اعمال ضرایب ایمنی در تحلیل و طراحی توجه خواهد کرد. به هرحال طراح می‌تواند بتن را از نظر سازه‌ای بدون بررسی بیشتر قبول ننماید. در این صورت باید بررسی بتن با مقاومت کم در دستور کار قرار گیرد.
- در صورتی که بتن از نظر انطباق با رده قبول نشود ولی از نظر تامین مقاومت سازه‌ای پذیرفته گردد کارفرما و مسئول نظارت می‌توانند طبق دستورالعمل موجود، پیمانکار را جریمه کنند زیرا پیمانکار ضوابط موجود در مشخصات را رعایت نکرده است.
• کنترل بتن از نظر یکنواختی اختلاط (به ویژه برای بتن آماده)
جهت بررسی ناهمگنی یا یکنواختی یک بتن مخلوط شده بدلیل نقص دستگاه مخلوط کن یا مدت و نحوه اختلاط و پس از حمل و یا حتی بتن‌های تخلیه شده در قالب بایستی موارد ذیل را در نظر گرفت.
- در گام اول بررسی چشمی انجام می‌شود و اگر یکنواختی دیده شود معمولاً آزمایش انجام نمی‌شود.
- در صورت وجود شک، لازم است پس از تخلیه 15 درصد بتن از مخلوط کن یا تراک میکسر یک نمونه تهیه گردد و پس از تخلیه 85 درصد از بتن با فاصله کمتر از 15 دقیقه نمونه دیگری تهیه شود. انجام آزمایش های اسلامپ، وزن مخصوص، دانه‌بندی سنگدانه‌ها، درصد حباب هوا و مقاومت فشاری بالا برای تعیین یکنواختی بتن ضروری است.
- نتایج آزمایش های انجام شده برروی دو نمونه (هر نمونه باید حداقل سه آزمونه استوانه ای در سن مورد نظر داشته باشد) نباید اختلافی بیش از حد مجاز داشته باشد.